بررسی ترکیب بند محتشم کاشانی و مقلدانش از دوره ی محتشم تا 1300ه. ش. و رمز ماندگاری این شعر

چکیده مرثیه از آنجا که بیان کننده ی احساسات و عواطف شاعر است، در زمره ی ادبیات غنایی قرار دارد و به تناسب موضوع و محتوا به شاخه های مختلفی تقسیم می گردد. یکی از این شاخه ها مرثیه ها ی آیینی است، که موضوع بخش عمده ی آنها کربلا و حوادث روز عاشورا است. از قرن دهم هجری قمری با روی کار آمدن سلسله ی شیعه مذهب صفوی شعر آیینی، بخصوص مرثیه های مذهبی، رونق گرفت و برای اولین بار محتشم ترکیب بندی سرود که مستقلاً به موضوع عاشورا و امام حسین (ع) اختصاص داشت. این ترکیب بند نقطه ی عطفی در ادبیات عاشورایی گردید؛ زیرا پس از او شاعران بسیاری به استقبال و اقتفای ایشان ترکیب بند عاشورایی سرودند. اما هنوز هم ترکیب بند محتشم سرلوحه ی دفتر مراثی ادب پارسی است وچون گوهری تابناک بر تارک مراثی عاشورایی می درخشد. برای درک رمز این جاودانگی دراین پژوهش پس از ذکر کلیاتی در باب مرثیه و قالب شعری ترکیب بند، زندگی محتشم و ترکیب بند عاشورایی ایشان مورد بررسی وتجزیه و تحلیل قرار گرفته است؛ در فصل آخر ترکیب بندهای مقلدان محتشم، تا سال 1330 قمری از نظر صورت و قالب و مضمون و محتوا بررسی و با ترکیب بند محتشم مقایسه گردیده است. دراین فاصله ی زمانی 31مورد ترکیب بند عاشورایی یافت شد که به تقلید از محتشم سروده شده است. دسته ای از این مقلدان به استقبال از شعر ایشان پرداخته اند و با همان ردیف و قافیه ی ترکیب بند محتشم مرثیه ی دوازده بندی عاشورایی سروده اند و دسته ی دوم شاعرانی هستند که با افزودن تعداد ابیات و بندها خواسته اند قدمی فراتر از محتشم بردارند که البته به دام پرگویی افتاده اند. در همه ی این ترکیب بندها، رد پای تقلید از محتشم، مستقیم یا غیر مستقیم، وجود دارد و بسیاری از اصطلاحات و مضامین محتشم را می توان در شعر آنها مشاهده کرد. این ترکیب بندها همه در وزن«مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف» سروده شده اند؛ بجز دو مورد. لازم به ذکر است که در اکثر این ترکیب-بندها نوعی تشتت سبکی دیده می شود و در کل هیچ یک از این شاعران مقلد نتوانسته اند موفقیتی نظیر محتشم کسب کنند. شیوه ی بیان ساده و فاخر، به گزین کردن کلمات، کاربرد وزن مناسب، رعایت اعتدال در استفاده از صنایع ادبی، رعایت ایجاز در بیان وقایع، همراه با سوز درون شاعر، شعر محتشم را ممتاز و ماندگار کرده است. واژه های کلیدی: محتشم، مرثیه، مرثیه ی عاشورایی، ترکیب بند عاشورایی، مقلدان محتشم.